Belirli bir metinleri olmayan ve belirli günlerde köy çevrelerinde köylüler tarafından temsil edilen eğlenceli oyunlardır. Eski Türklerde şam, ozan, baksı gibi saygın kişilikler tarafından yönetilirdi. Kaynağında hem din hem de din dışı etmenler söz konusudur. Taklit önemlidir. Mekan genel olarak köydür, sözlü geleneğin bir ürünüdür.
Köy seyirlik oyunları, ritüel ve Şamanizm en önemli kaynaklarından biridir. Yapılan ritüellerde amaç yaşamın daha verimli olmasıydı. Tiyatronun en önemli özelliği olan ‘taklitle canlandırma’ hareketleri ilksel zamandaki insanlardan bu yana gelmiş, tiyatronun doğuşunu başlatmıştır.
Belirli günlerde oynanan köy oyunlarının temelinde, eski büyüsel törenler vardır. Ritüellerin mevsim dönümlerinde yapılması önemlidir. Sadece eğlence amacıyla yapılmaz. Tarım ve hayvancılıkla geçinen topluluklar, ekonomik olarak üretim-tüketim açısından halk için daha da önemli olmuş birbirleriyle kaynaşmışlardır.
Köy Seyirlik Oyunları Nedir?
Köy Seyirlik Oyunları, doğa ile iç içedir. Kaynağı kesin olarak budur diyemeyiz. İlksel insanların doğayı daha iyi anlamak ve iyi geçinmek adına Şamanizm, Animizm, Totemizm kökenlerine dayanan toplumsal bir işlevi olan ritüellere dayanır. Genel olarak mevsim geçişlerinde yapılır. Belirli günlerde yapılanlar ve tesadüfen yapılanlar olarak ikiye ayrılabilir.
Köy seyirlik oyunları Şamanizm dışında, Animizm ve Totemizmden de temellerini alır. Kutsal hayvan, eşya veya resme verilen ‘ongun’ kavramıyla yüklenen kutsallık seyirlik oyunlara taklit, canlandırma şeklinde yansımaktadır. Türkler için önemli olan ongunlardan bazıları, kartal, turna, güvercin, kurbağa, tavuk horoz, ayı, deve gibi hayvanlardır. Turna bir totem öğesidir. İyi bir ruhu temsil ettiği düşünülür. Ahmet Yesevi’nin turna donuna girdiği düşünülür. Kurbağa, bez bebek ve yağmur törenlerinde kutsal hayvandır. Güvercin, şaman ayinlerinde hastayı tedavi etmek için kullanılır. Yılbaşı oyunu ismiyle bilinen oyunlarda deve ve ayı temsil edilirler.
Anadolu’da Köy Seyirlik Oyunları
Anadolu Seyirlik Oyunları, kış yarısı, hayvanların yavrulaması, bitkilerin yeniden yeşermesi gibi doğayla alakalı olan olaylar üzerinden kurulur. Bu oyunların tümüne ‘oyun çıkartmak’ denir. Türkler Anadolu’ya geldikleri zaman elbette Şamanizm, totemizm ve animizm etkisindeydiler. Bununla beraber Anadolu’da boş değildi. Burada yaşayan insanlarda çeşitli etkilenmeler yaşamıştır. Bir tek Orta Asya köy seyirlik oyunlarının kaynağı olmamıştır.
Bu mevsimlik törenler Yunanistan, Mısır, Mezopotamya, Suriye, Filistin, Hititlerde de vardır. Amaç doğanın yeniden dirilmesi, eskinin gitmesi ve yenisinin gelmesidir. Doğa yeniden uyanınca bollukta sağlanıyordu. Törenler çoğunlukla gece-gündüz eşitliği(21 mart-23 eylül) veya gün durumu(21 haziran-21 aralık) tarihlerine denk gelir. Anadolu köylüsünün takvimi de buna göre isimler alır. Yağmur ayı, Çiçek ayı, Döl dökümü gibi…Yıl da ikiye bölünür. Birincisinde kış ikincisinde yaz başlar.
Mitolojide, bolluk-bereket, doğanın canlanması veya ölümü, üreme gibi başlıklar köy seyirlik oyunlarının alanına girer. Mısır Tanrısı Osiris’in toprakla birleşmesi sonucu bolluğun olması, Mezopotamya Tanrısı Tammuz ve İştar’ın birleşmesiyle bitkilerin yeşermesi, üremenin olması, Diyonos şenliklerinde bolluk için kuşak bağlanması, Saya Bayramında belli oyunlar ve görevlerin olması koç katımı gibi mitolojik örneklerdendir.
Köy Seyirlik Oyunları Çeşitleri
Köy Seyirlik Oyunlarının birçok çeşidi bulunmaktadır. Genel olarak kabul gören çeşitleri Konularına göre 3’e ayrılmaktadır:
Ölüp-Dirilme Oyunları
Çoğu kez iki taraf arasında savaş olması, birinin ölmesi, ölen kişinin büyüyle kendisine gelmesi ve dirilmesi üzerinedir. Bu durum ölüp dirilen Tanrılar (Dionisos, Adonis, Osiris) gibi ve Hz. İsa’nın kalıntısıdır. Örneğin, Malatya’da kışyarısı ismiyle oynanan oyunda, davulla tören duyurulur. Bir ihtiyar baba olur. Beyaz sakal takar. Bir de yüzünü siyaha boyayarak arap ve topal oğlu olur. Uzun giysiler giyinen dört oyuncu da gelin olur. Türkü söylenir. Bu sırada ihtiyar ölür. Yiyecek toplayınca ihtiyar dirilir. Bu her evde tekrarlanır. Ölüm genelde çarpışmayla olur. Büyüsel yolla iyileşir. Sabaha dek devam eder.
Kız Kaçırma
Köylerde çok rastlanan toplumsal bir durumdur. Yine de kökeni eski törenlerin kalıntısıdır. Yunan Mitolojisinde Demeter’in kızı Kore kaçılır. Demeter, yaslı bir şekilde siyah giyinir. Meşale ile kızını arar. Yeşillik bitmez. İnsanlar açlıktan ölecek duruma gelmiştir. Pluto Kore’ye nar yedirir böylece yeraltına bağlar. Kızla annesi buluşur. Yağmur yağmaya başlar, ekinler yeniden yeşerir. Bu şekilde seyirlik oyunlarının kökenini de görmüş oluyoruz. Burdur köylerinde Efe ve Kadı oyunlarında Gürcü kızı kaçırılır. Kızın annesi çok üzülür, bulunca çok mutlu olur. Anadolu’da olarak, Koca Oyunu, Deveci Oyunu, Arap Oyunu gibi isimlendirmeler örnek olarak verilebilir.
Kız Kaçırma + Ölüp Dirilme Oyunları
Ev ev dolaşarak her ev önünde ve içinde tekrarlanır. Para ve yiyecek toplanır, topluca yenerek şölen yapılır. Saya Gezmesi, Baca Pilavı örnekler arasında sayılabilir.
İlkel dönemin kalıntıları olarak günümüze kadar ulaşmış, metin olmadan oynanan yılın belli zamanları meydana gelen oyunlarıdır. Mitolojiden beslenir. Şamanizm ve Animizm kalıntıları vardır. Köylü halkı, ev ev dolaşarak oyunları tekrarlar. Sadece eğlence aracı değil, ekonomik bir verimlilik amacı söz konudur. Kaynağı doğadır. Doğanın bereketi köylüye yansır. Bu yüzden buna uygun olarak ritler gerçekleştirilir. Metinlerin belli bir ismi yoktur. Genel olarak ‘oyun çıkartmak’ şeklinde belirtilir. Kış yarısında veya baharın gelişini kutlamak, eskiyi uğurlamak yeniyi kabul etmek şeklinde düşünülebilir. Genel olarak mevsim dönüşlerinde oynanır. Göstermeci tiyatro özelliği barındırmaktadır.
